Apprendre les rituels: Les mesures de protection sanitaire contre le covid-19 et les messages adressés au public dans le Timor oriental
DOI :
https://doi.org/10.21301/eap.v18i1.3Mots-clés :
covid-19, rituel, coutume, prévention, communicationRésumé
Dans mon travail je traite l’importance des activités rituelles en liaison avec le covid-19 au Timor oriental – ce qu’elles nous disent sur les croyances et le rapport envers les maladies contagieuses au Timor oriental et pourquoi la compréhension des dimensions culturelles des maladies contagieuses a une importance capitale pour la protection sanitaire. Au Timor oriental le premier cas du covid-19 a été noté le je 21 mars 2020. Au cours des semaines suivantes les chefs ont organisé des rituels dans tout le pays pour mobiliser les ancêtres et les prier de les protéger du covid-19. Ces cérémonies circulaient sur les réseaux sociaux aussi bien au Timor oriental que dans la diaspora. Parallèlement à cet élan initial des activités rituelles, le gouvernement a rapidement pris des dispositions légales et déclaré l’état d’urgence, en fermant les frontières internationales et en ouvrant les centres de quarantaine dans tout le pays. La réponse des autorités sanitaires au covid-19 a été exemplaire sous beaucoup de rapports, avec un petit nombre de malades et sans cas de décès au cours de l’année 2020. En revanche, à partir de février 2021, le nombre de contaminés par le covid-19 augmente de façon exponentielle, révélant alors des ruptures sociales en fonction de l’éducation, de la langue et de la position socio-économique. Avec des ressources limitées, les autorités sanitaires et notamment le Centre de gestion intégrée des situations de crise, se sont concentrées sur la prévention, le suivi des contacts et les tests, en s'en tenant aux directives de l'OMS concernant notamment la « meilleure pratique ». Cependant, une telle réponse a été critiquée parce qu'elle est trop hiérarchisée et insuffisamment adaptée. Par exemple, certaines mesures sanitaires comme les tests obligatoires et les protocoles d'enterrement, sont mal présentées à la communauté tout entière. L'utilisation de la langue de la biomédecine et l'introduction de nouveaux termes et notions étaient trop didactiques et privées d'une contextualisation locale. Pour la plupart des habitants du Timor oriental, particulièrement ceux des régions rurales, l’expérience de la maladie est principalement interprétée à l’aide des croyances et des pratiques traditionnelles. Les rituels en relation avec le covid-19 démontrent une claire compréhension de la nature de la contagion, de la contamination, de la maladie, des modèles causaux et des peurs liées à l’infection. Ils mettent également en lumière les capacités locales pour endiguer les épidémies et les aptitudes d’apprendre en s’appuyant sur la réponse biomédicale. Les niveaux de participation notés dans les rituels covid en ligne ainsi que le soutien local à de telles initiatives exprimé par le biais des médias sociaux démontre pour le moins que les autorités sanitaires devraient entrer en dialogue avec les communautés locales pour discuter des croyances et des stratégies existantes de prévention pouvant servir et favoriser les objectifs et les mesures de protection sanitaire.
Téléchargements
Références
Aditjondro, George J. 1994. East Timor: An Indonesian Intellectual Speaks Out. Vol. 33. Australian Council for Overseas Aid.
Barnes, Susanna. 2017. “Customary Renewal and the Pursuit of Power and Prosperity in Post-Occupation East Timor: A Case-Study from Babulo, Uato-Lari.” Doctoral thesis, Monash University.
Barnes, Susanna, Tessa Hall, Kehi Balthazar, Quintiliano Mok, and Lisa Palmer. 2020. “How Timor-Leste Has Mobilised against COVID-19.” Pursuit. The University of Melbourne website.
Barnes, Susana, Lisa Palmer, Ritsuko Kakuma, and Benjamin Larke. 2019. “Towards an Integrated and Accessible Mental Healthcare System in Timor-Leste.” In Routledge Handbook of Contemporary Timor-Leste, edited by Andrew McWilliam and Michael Leach, 162-73. Routledge.
Barnes, Susanna, Nilton Alves do Rosario, Cesar Ferreira Amaral, Bonfacio Pereira, Herminia Pereira, Gabriel Pio Soares, Angrri Pires da Silva, Jacinta Morreira, Moises Soares Magno. Forthcoming. “Information sharing and community responses to COVID-19”, paper to be presented at Timor-Leste Studies Association Conference, Dili 12-14 July, 2023.
Baucau, Timor 2020. “Rituál tuir Kultura parte Oeste Foho Lulik Ramelau Huun ATSABE.“ Facebook, Posted March 22, 2020. https://www.facebook.com/groups/761141677425665/permalink/1257253021147859/.
Brown, Patrick. 2020. “Studying COVID-19 in Light of Critical Approaches to Risk and Uncertainty: Research Pathways, Conceptual Tools, and Some Magic from Mary Douglas.” Health, Risk and Society 22 (1): 1-14. https://doi.org/10.1080/13698575.2020.1745508.
Burke, Laura. 2021. “A Hospital Without People in a Timor-Leste Community”, Somatosphere, January 19th, 2021.http://somatosphere.net/2021/hospital-community-health-timor-leste.html/.
Carey, Peter. 1999. “The Catholic Church, Religious Revival, and the Nationalist Movement in East Timor, 1975-98.” Indonesia and the Malay World 27 (78): 77-95.
Conceicao, Santiago. 2020. “Seremonia ritual iha kadunan Hohulu hodi Satan netik COVID-19 iha Timor-Leste,” Sentu Informasaun Aileu Suku Liurai, April 5, 2020, YouTube video, 5:59. https://www.youtube.com/watch?v=1iOi6EDvJ9s.
Cordero Jr, Dalmacito. A. 2021. “Different faces but the same meaning: Creative ritual practices during the COVID-19 pandemic.” Journal of Public Health 43 (2): e397-e398. https://doi.org/10.1093/pubmed/fdab108.
Costa, David. 2021. “Seremonia Ritual Hasoru COVID-19 Municipiu Baucau”, February 16, 2021. You Tube Video 10.22
https://www.youtube.com/watch?v=ycfvYsa0p38&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=2.
DataReportal. 2021. “Digital 2022 Timor-Leste.” https://datareportal.com/reports/digital-2021-timor-leste.
Da Cruz, Ezequiel. 2021. “Serimónia Kulturál Sau Batar Foun, Kare Hare Foun no Rituál ba kombate Moras Surtu Korona Vírus (Covid19), iha Knúa Abu Melari - Uma Lisan Uaidera – Quelicai”, April 5, 2021. You Tube Video 20:28
https://www.youtube.com/watch?v=urL4fVf3s4c&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=15
De Andrade, Marcelino. 2020. “Ritual to Hold the COVID-19 in Sanfuk Village (Culture Timor-Leste),” Alan Sanfuk Media, August 1, 2020, YouTube Video 5:05
https://www.youtube.com/watch?v=m7vTiCmx2pk&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=14.
Fatmawati and Jagad Aditya Dewantara. 2022. "Social Resilience of Indigenous Community on the Border: Belief and Confidence in Anticipating the Spread of COVID‐19 through the Besamsam Custom in the Dayak Community." Journal of Community & Applied Social Psychology 32 (6): 1216-1233. https://doi.org/10.1002/casp.2611.
Dharmika, Ida Bagus and Gede Yoga Kharisma. Pradana. 2021. “The Meaning of Rebo Buntung for Pringgabaya Villager, East Lombok During the COVID-19 Pandemic.” The Qualitative Report 26 (9): 2911-2923. https://doi.org/10.46743/2160-3715/2021.4769.
Dos Santos, Bernarda. 2020. “Ceremonia ritual covid-19 zona Fatumaca”, April 8, 2020. YouTube Video 12.58.
https://www.youtube.com/watch?v=PrWoRsAui c&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=13.
Douglas, Mary. 2013 (1985). Risk and Acceptability. Routledge.
Edmonds, Andrew, Rui Paulo De Jesus, Magnus Lindelow, and Ian Morris. 2005. “Health Service Delivery and Utilization in Timor-Leste: A Qualitative Study.” Washington, DC. https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/8257.
Fairhead, James. 2016. "Understanding Social Resistance to the Ebola Response in the Forest Region of the Republic of Guinea: An Anthropological Perspective.” African Studies Review 59 (3): 7-31.
Fidalgo Castro, Alberto. 2015. Dinámicas políticas y económicas en el dominio ritual y la vida cotidiana en Timor Oriental: estudios de caso desde la aldeia de Faulara. PhD, Universidade da Coruña.
Fox, James J. 1980. The Flow of Life: Essays on Eastern Indonesia. Harvard Studies in Cultural Anthropology. Cambridge, Mass. – London: Harvard University Press.
Fundasaun Mahein. 2021. “Mandatory Swab Testing is Unethical, Undemocratic and Illogical.” Published May 5, 2021.http://www.fundasaunmahein.org/2021/05/05/mandatory-swab-testing-is-unethical-undemocratic-and-illogical/.
Grace, Robert, Jacinto Vaz, and Julianti Da Costa. 2020. "Traditional Medicine Use in Timor-Leste." BMC Complementary Medicine and Therapies 20 (1): 165.
Graves, Jenny. 2003. Knowledge, Attitudes and Responses to Mental Health, East Timor National Mental Health Project, Dili: Ministry of Health. https://doi.org/10.1186/s12906-020-02912-9.
Hewlett, Barry S. and Bonnie L Hewlett. 2007. Ebola, Culture and Politics: The Anthropology of an Emerging Disease. Cengage Learning.
Higgins, Rylan, Emily Martin, and Maria D. Vesperi. 2020. “An Anthropology of the COVID-19 Pandemic.” Anthropology Now 12 (1): 2–6. https://doi.org/10.1080/19428200.2020.1760627.
Howell, Signe. 1996. For the Sake of Our Future: Sacrificing in Eastern Indonesia. CNWS Publications. Leiden, Netherlands: Research School CNWS.
Jacobsen, Kristina. 2020. “Coronavirus Emptied the Streets, Music Filled Them – SAPIENS.” Sapiens, March 26, 2020. https://www.sapiens.org/culture/coronavirus-sardinia-music/.
Karampampas, Panas. 2020. “Partying at Times of Crises and Pandemics: Solidarity, Resilience and Coping with the Measures against COVID‐19.” Social Anthropology/Anthropologie Sociale 28 (2): 292–93. https://doi.org/10.1111/1469-8676.12887.
Leach, Michael. 2020. “A Political Impasse in Timor-Leste as Coronavirus Looms”. The Interpreter – Lowy Institute, March 31, 2020.
https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/political-impasse-timor-leste-coronavirus-looms.
Legare, Cristine H. 2021. “Why People Need Rituals, Especially in Times of Uncertainty.” 2021. https://theconversation.com/why-people-need-rituals-especially-in-times-of-uncertainty-134321.
Magalhães, Fidelis. 2020. “Cerimônia tradicional sira hotu tenke para”. Facebook, March, 29, 2020.
Marques, Osoria. 2020 “Timor-Leste labele uza pandemia maibe uza surtu Covid-19”, Tatoli, April 6th, 2020. http://www.tatoli.tl/2020/04/06/timor-leste-labele-uza-pandemia-maibe-uza-surtu-covid-19/.
Marques, Osoria. 2020 “Ohin governu orienta lia nain sira halo ritual atu satan covid-19”, Tatoli, March 25th 2020. http://www.tatoli.tl/2020/03/25/ohin-governu-orienta-lia-nain-sira-halo-ritual-atu-satan-covid-19/.
McWilliam, Andrew. 2005. “Houses of Resistance in East Timor: Structuring Sociality in the New Nation.” Anthropological Forum: A Journal of Social Anthropology and Comparative Sociology 15 (1): 27-44. https://doi.org/10.1080/0066467042000336698.
McWilliam, Andrew. 2008. “Fataluku Healing and Cultural Resilience in East Timor.” Ethnos 73 (2): 217-240. https://doi.org/10.1080/00141840802180371.
McWilliam, Andrew. 2011. “Exchange and Resilience in Timor-Leste.” Journal of the Royal Anthropological Institute 17 (4): 745–63. https://doi.org/10.1111/j.1467-9655.2011.01717.x.
Miller, Daniel, Jolynna Sinanan, Xinyuan Wang, Tom McDonald, Nell Haynes, Elisabetta Costa, Juliano Spyer, Shriram Venkatraman, and Razvan Nicolescu. 2016. How the World Changed Social Media. UCL Press.
Mouzinho, SG. 2020. “Uma-Lisa haat hosi Malilait fanun lulik satan #COVID-19 Bobonaro”, Mouzinho, SG, April 3, 2020, YouTube Video, 9:00
https://www.youtube.com/watch?v=1jcTSG0b0ho&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=19.
Neon Metin Info, “Disinforma iha SosMed konaba Covid-19 Dr Rui: Governu laiha razaun atu subar”, Neon Metin Info, March, 12, 2021. https://neonmetin.info/buletin/2021/03/12/disinforma-iha-sosmed-konaba-covid-19-dr-rui-governu-laiha-razaun-atu-subar/.
Palmer, Lisa and Demetrio do Amaral de Carvalho. 2008. “Nation Building and Resource Management: The Politics of ‘nature’ in Timor Leste.” Geoforum 39 (3): 1321–32. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2007.09.007.
Palmer, Lisa, Susanna Barnes and Ritsuko Kakuma. 2017. "Opening the Paths to Healing: Developing an Integrated Approach to Health in Timor Leste." Third World Thematics: A TWQ Journal 2 (2-3): 248-262. https://doi.org/10.1080/23802014.2017.1336423.
Palmer, Lisa and Susanna Barnes. 2021. “Holding Tightly: Custom and Healing in Timor-Leste”, Distributor: Ronin Films.
Palmer, Lisa, Susanna Barnes, and Tasmin Wagner, eds. 2021. “Holding Tightly: Custom and Healing in Timor-Leste – A Study Guide.” Wai Mata Films.
Pink, Sarah, Heather Horst, John Postill, Larissa Hjorth, Tania Lewis, and Jo Tacchi. 2016. Digital Ethnography: Principles and Practice. London: Sage.
Postill, John and Sarah Pink. 2012. “Social Media Ethnography: The Digital Researcher in a Messy Web.” Media International Australia 145 (1): 123–34. https://doi.org/10.1177/1329878X1214500114.
Price, Jennifer, A., A. I. Soares, Ana I F Sousa Soares, Augustine D. Asante, Joao S. Martins, Kate Williams, and Virginia L. Wiseman. 2016. “’I Go I Die, I Stay I Die, Better to Stay and Die in My House’: Understanding the Barriers to Accessing Health Care in Timor-Leste.” BMC Health Services Research 16 (1): 535. https://doi.org/10.1186/s12913-016-1762-2.
Racom Maubisse Mauloko 2020. “Lia nain suco Horaquic Maubisse haloseremonia kultural hosi satan netik virus COVID-19”, Facebook, April 3, 2020.
Radice, Martha. 2021. “Creativity, Sociability, Solidarity: New-Wave Carnival Krewes’ Responses to COVID-19 in New Orleans.” Anthropologica 63 (1): 1–27. https://doi.org/10.18357/ANTHROPOLOGICA6312021230.
RCCT Media. 2020 “Noticia local RCCT #Seriminia satan Covid-19 suku Beko”, Radio Comunidade Cova Taroma, April 5, 2020, YouTube Video, 4:19
https://www.youtube.com/watch?v=UjuE78WtPdQ.
RDTL 2020. Journal da Republica, Decreto do Governo 3/2020, Serie 1 No. 13.
RDTL 2021. Journal da Republica, Decreto do Governo 15/2021, Serie 1 No. 19.
Ripoll, Santiago, Ingrid Gercama, Theresa Jones, and Annie Wilkinson. 2018. Social Science in Epidemics: Ebola Virus Disease Lessons Learned. SSHAP Lessons Learned. Issue 2, UNICEF, IDS & Anthrologica.
https://opendocs.ids.ac.uk/opendocs/handle/20.500.12413/14160.
Rose, Michael. 2021. “East Timor’s Independence Hero Risks his Legacy and the Lives of his People”. Sydney Morning Herald, April 14, 2021. https://www.smh.com.au/world/asia/east-timor-s-independence-hero-risks-his-legacy-and-the-lives-of-his-people-20210413-p57iq3.html.
RTTL 2020, “Serimónia satan COVID-19 iha uma fukun 47, suku Daisua, Manufahi”, Facebook RTTL Live, March 29, 2020.
Sampaio, Antonio. 2021. “Covid-19: Autoridades timorenses admitem exageros no tratamento de primeiro óbito”. Lusa, Facebook, April 14 2021.
https://www.facebook.com/antsampaio/posts/10159087421418399.
Sampaio, Antonio. 2021. “Covid-19: Economic Crisis and Emergency Measures Increase Social Tension in Timor-Leste”. Lusa, Facebook, May 7 2021.
Sanfuk, Alan. 2020. “Ritual to hold the COVID 19 in Sanfuk Village (Culture Timor-Leste)”, YouTube Video, Posted August 1, 2020, 05:05.
https://www.youtube.com/watch?v=m7vTiCmx2pk&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=14.
Silveira, Alexandre Cohn da. 2021. “Políticas Linguísticas Para a Pandemia de COVID-19: Um Olhar Para Os Contextos de Angola, Brasil, Moçambique e Timor-Leste.” Fórum Linguístico 18 (4), (Ejemplar Dedicado a: Línguas e Multilinguismos Em Tempos de Pandemia: Acesso, Justiça Social, Tradução), Págs 18 (4): 7072–85. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8438402&info=resumen&idioma=ENG.
SocialMedia GMNTVa. 2020. “Rezultadu hosi manu aten, COVID-19 la tama iha Timor-Leste,” SocialMedia GMNTV, April 6, 2020, YouTube video, 1:58 – 2:34.
https://www.youtube.com/watch?v=Lv_0EOhdWNg&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=1.
SocialMedia GMNTVb. 2020. “Lia na´in Metinaro halo rituál, Satan netik COVID 19,” SocialMedia GMNTV, March 30, 2020, YouTube video, 5:03.
https://www.youtube.com/watch?v=jc9Hs1Xp08o&list=PL6mB4GUr8muDa8rWYV1iUDitTnvQSCrOv&index=4.
Sousa, Lucio. 2021. “Timor-Leste Versus COVID-19: Lulik Agency in the Face of the Pandemic”, In Timor-Leste: A Ilha e o Mundo, Atas da Conferência Internacional TLSA-PT 2020/ Timor-Leste: Rai-kotun no Raiklaran/ Timor-Leste: The Island and the World, Proceedings of the TLSA-PT 2020 International Conference, TLSA-PT: Coimbra – Lisboa – Díli – Melbourne, Vol. 2.
Tatoli. 2020. “Jornalista Labele Uza Terminolojia “Pandemia” Maibé Uza “Surtu” COVID-19”, Tatoli, April 6, 2020.
www.tatoli.tl%2F2020%2F04%2F06%2Ftimor-leste-labele-uza-pandemia-maibe-uza-surtu-covid-19/.
Tett, Gillian. 2020. “From Balcony Concerts to Cyber Drinks — The Power of Ritual in the Corona Age.” Financial Times, April 15, 2020.
https://www.ft.com/content/d5efe5e0-7dfa-11ea-82f6-150830b3b99a.
The Asia Foundation and Australian Aid. 2020. “Timor-Leste COVID-19 Household Cash Transfer: Initial Socio-Economic Impacts and Effects on Gender Dynamics.” September. https://think-asia.org/handle/11540/13057.
TWB. 2020. “DO YOU SPEAK COVID-19? The Importance of Language for Effective Communication Across the Response”, Translators without Borders, Policy Brief, March 2020.
https://translatorswithoutborders.org/wp-content/uploads/2020/04/TWB_PolicyBrief-COVID19.pdf.
WHO 2020, “How Timor-Leste is Dealing with COVID-19 Outbreak”, World Health Organisation News, May 21st, 2020. https://www.who.int/southeastasia/news/feature-stories/detail/how-timor-leste-is-dealing-with-covid-19-outbreak.
Wild, Kayli, Lesley Barclay, Paul Kelly, and Nelson Martins. 2012. "The Tyranny of Distance: Maternity Waiting Homes and Access to Birthing Facilities in Rural Timor-Leste." Bulletin of the World Health Organization 90 (2): 97-103. https://doi.org/10.2471/BLT.11.088955.
Xygalatas, Dimitris. 2020. “Explaining the Emergence of Coronavirus Rituals.” Sapiens.Org, 2020. https://www.sapiens.org/culture/coronavirus-rituals/.
Zwi, Anthony B., Ilse Blignault, Diana Glazebrook, Veronica Correia, Catherine R. Bateman-Cook, Elias Ferreira, and Basilio M. Pinto. 2009. “Timor-Leste: Health Care Seeking Behaviour Study.” School of Public Health and Community Medicine, The University of New South Wales, Sydney. http://www.sphcm.med.unsw.edu.au/SPHCMWeb.nsf/page/Timor-Leste.
Téléchargements
Publiée
Comment citer
Numéro
Rubrique
Licence

Ce travail est disponible sous licence Creative Commons Attribution - Partage dans les Mêmes Conditions 4.0 International.